Tạo hình điện ảnh là chất liệu cơ bản của Ngôn ngữ Điện ảnh (3)

Tạo hình điện ảnh là chất liệu cơ bản của Ngôn ngữ Điện ảnh (3)

VTVTC: Website daotao.vtv.vn đi vào hoạt động từ 12/4/2013. Điều làm chúng tôi rất vui là những thông tin phản hồi tích cực từ các đồng nghiệp trong cả nước. Hơn thế, nhiều đồng nghiệp còn sẵn sàng chia sẻ với daotao.vtv.vn những kiến thức, kinh nghiệm được tích lũy trong quá trình làm nghề và học tập.

Xin trân trọng giới thiệu phần tiếp theo luận văn thạc sĩ nghệ thuật Điện ảnh của Thạc sĩ Bùi Thái Dương – Trưởng phòng Đạo diễn và quay phim – Ban Thể thao – Giải trí và Thông tin kinh tế- Đài truyền hình Việt Nam.

Đương nhiên, ngôn ngữ điện ảnh có sự liên hệ mật thiết với hội họa và các loại nghệ thuật tạo hình khác để tạo ra những thành tố cho tác phẩm, đó là bộ phim.

           Với 24hình/giây thời gian, có thể nói rằng, mỗi khoảnh khắc trong bộ phim là rất nhiều tác phẩm nghệ thuật tạo hình liên hệ với nhau. Mỗi hình phim giống như một tác phẩm hội họa mà ở đó dưới sự chỉ đạo của người đạo diễn, sự bài trí của người họa sỹ, cách đặt máy của người quay phim, điệu bộ diễn xuất của người diễn viên hoặc dù chỉ là một cảnh thiên nhiên tĩnh lặng, cũng đều như là một tác phẩm hội họa có bố cục hoàn chỉnh về màu sắc, có tiền cảnh, hậu cảnh, có chủ điểm ý tưởng mà những người làm phim muốn gửi đến người xem. Như vậy, dù mỗi khuôn hình được tách riêng hay trong tổng thể của phim điện ảnh, với sự tiếp thu thừa hưởng tinh hoa của các nghệ thuật khác và những yêu cầu bắt buộc tự thân, đã hình thành nên đặc trưng của bộ môn nghệ thuật điện ảnh, bao gồm các yếu tố cơ bản sau đây:

 Hình ảnh, âm thanh, tĩnh – động

Điện ảnh là môn nghệ thuật của hình ảnh, nhưng trong một bộ phim, âm thanh cũng đóng vai trò rất lớn. Hình ảnh và âm thanh kết hợp với nhau một cách nhuần nhuyễn theo một tỷ lệ tương ứng, thích hợp tác động vào các giác quan để rồi từ đó tạo ra được những hiệu quả của tiếp nhận ở người xem. Hình ảnh có những ưu thế đặc biệt, đó là tính ghi thực trực tiếp, ra đời nhanh và gây ấn tượng sâu sắc. Với đặc trưng 24h/s, hình ảnh phản ánh con người, sự kiện, sự việc, hiện tượng trong trạng thái động. Nói hình ảnh sống động cũng chính là nói cái chuyển động thực của cuộc sống thành hình ảnh mang giá trị cao trên tác phẩm. Thông qua những hình ảnh đó đã giúp người xem nhận thức những hoạt động kế tiếp nhau, liên tục của sự kiện, hiện tượng. Đây chính là khoảnh khắc thẩm mĩ khác hẳn hàng ngàn, hàng vạn những giây phút ngẫu nhiên khác của đối tượng, hiện thực. Ngôn ngữ hình ảnh của điện ảnh làm cho người xem có cảm nhận mình đang sống giữa sự chuyển động của cuộc sống. Tận mắt thấy rõ những sự việc, hiện tượng xảy ra giúp người xem có cái nhìn chân thực nhất, giúp họ đưa ra những nhận định hay phán xét, có những cảm nhận riêng. Một bộ phim đưa người xem đến một thế giới vừa là hiện thực, lại vừa hoàn toàn khác với hiện thực, trong đó mọi cảm xúc, sự việc, hiện tượng đều được đẩy lên đến tận cùng. Khán giả bị tác động cảm xúc bởi những hình ảnh trong thế giới đó, và trong một bộ phim, thông thường sẽ có một hoặc một số hình ảnh có tác động mạnh mẽ nhất đến người xem. Chẳng hạn cảnh tàu chìm trong phim Titanic với hàng trăm người la hét hoảng loạn và sự chia ly đau đớn của cặp tình nhân Jack và Rose đã trở thành một trong những cảnh kinh điển của điện ảnh.

Tuy có tác động mạnh mẽ như vậy, song theo các nhà nghiên cứu của Viện Hàn lâm điện ảnh Mỹ thì hình ảnh chỉ tác động gián tiếp đến cảm giác của con người, còn âm thanh mới là yếu tố tác động trực tiếp đến các giác quan đó. Âm thanh trong một bộ phim gồm có ba phần là tiếng động, lời thoại và nhạc phim. Tiếng động phải chân thực, phù hợp với hành động, cảm xúc của nhân vật; lời thoại phải tinh tế, giàu ý nghĩa; trong khi đó âm nhạc phải có tác dụng hỗ trợ cho cảm xúc của người xem và đẩy cảm xúc đó lên cao trào. Tạo nên một bộ phim thành công về mặt âm thanh không phải là dễ, bởi còn phụ thuộc vào các yếu tố kĩ thuật lẫn vấn đề con người. Một bộ phim thành công về âm thanh cần sự kết hợp nhuần nhuyễn từ cả một ekip: giám đốc âm thanh, kỹ thuật viên âm thanh, nhạc sĩ chuyên viết nhạc phim, phát âm của diễn viên,… Có những bộ phim, âm thanh trong phim thành công đến nỗi tách hẳn ra khỏi bộ phim đó và có một đời sống độc lập. Những bài hát như If we hold on together (trong phim Lion King), My heart will go on (trong phim Titanic), Casablanca (trong phimCasablanca),… là những ca khúc đã trở thành kinh điển và có một đời sống riêng trong lòng khán giả.

 Đặc trưng thứ nhất của ngôn ngữ điện ảnh và cũng là đặc trưng chủ yếu là tính đại chúng.

Trong lịch sử hình thành và phát triển các bộ môn nghệ thuật, có lẽ không có nghệ thuật nào có tính phổ cập,  tính nhân dân rộng rãi như điện ảnh. Nó là tiền đề để người Mỹ tích lũy tư bản, xây dựng thương hiệu cho nền công nghiệp điện ảnhHollywood. Ở Liên Xô, trong thập niên 50 của thế kỷ trước, có năm đã đạt được số người xem phim 5, 7 tỷ lượt. Ngay ở Việt Nam, các bộ phim điện ảnh như Đến hẹn lại lên, Cánh đồng hoang, Bao giờ cho đến tháng Mười …cũng đã có đến hàng triệu lượt khán giả. Trước sức mạnh to lớn về khán giả của điện ảnh, đạo diễn không thể xem nhẹ tính quần chúng, phổ thông của nó. Nghĩa là ở mỗi bộ phim, ngôn ngữ điện ảnh cần phải dễ hiểu, giản dị.

          Đối với người đạo diễn, cần nắm bắt và hiểu rõ câu chuyện của mình. Bởi chúng ta cũng hiểu rằng, một bộ phim làm ra là để cho hàng triệu người thưởng thức, vì thế thông điệp mà nó mang đến cho người xem phải là những vấn đề của cuộc sống, dù lớn hay nhỏ, thì vấn đề đó cũng phải mang lại một tác động tích cực cho người xem, cho dù kết cục của bộ phim là bi tráng.  Bé Nga (phim Con chim vành khuyên) trước khi chết còn nhớ mở túi áo để thả choc him  bay ra hướng tới bầu trời tự do, một Thu Cúc (phim Thu Cúc đi kiện, Trung Quốc) bụng mang dạ chửa mà vẫn đi bán đến từng cân ớt khô cuối cùng để thưa kiện, mong nhận được lời xin lỗi tử tế… Những câu chuyện nhỏ ấy, những hành động đời thường ấy đều mang những thông điệp lớn với chiều sâu tư tưởng gây sức nặng ấn tượng trong cảm xúc của người xem mà ai cũng có thể dễ dàng hiểu, cảm thông và chia sẻ.

Đặc trưng thứ hai của ngôn ngữ điện ảnh là tính chặt chẽ, bố cục mạch lạc rõ ràng ( Tính tổng hợp).

Đạo diễn Trung Quốc Trương Nghệ Mưu đã ví việc tạo bố cục này như công việc của người nặn tượng. Nếu như trên bộ khung có những chỗ bị sai lệch về tỉ lệ, hoặc chằng buộc không vững chắc thì nhất định sau này, bức tượng sẽ có những chỗ khiếm khuyết và rất khó khắc phục, sẽ là một tác phẩm mất cân đối, dẫn đến phù nề ở những chi tiết lẽ ra rất cần được khắc họa trau chuốt và tinh tế.  Tương quan với điều đó, khi điện ảnh là tác phẩm mang trình chiếu phục vụ công chúng, nó cần tự thân kể nên câu chuyện của nó bằng hình ảnh trên phim một cách mạch lạc, rõ ràng, để người xem có thể hiểu được câu chuyện.

Đạo diễn Michael Uno trong bài giảng của mình với các sinh viên của trường điện ảnh U.S.C đã nói rằng: “ Đạo diễn phải thực sự chú tâm và cân nhắc kỹ lưỡng với câu chuyện mà anh ta đang kể, liệu khán giả có đoán được chuyện gì sắp xảy ra không? Nếu họ đoán được chuyện sắp xảy ra thì khán giả đã đi trước bộ phim, điều đó gây nên sự nhàm chán và phim của bạn không còn hấp dẫn họ nữa, đương nhiên họ sẽ không theo dõi tiếp. Vậy đạo diễn sẽ làm cách nào để hấp dẫn và gây tò mò với khán giả? Khi đó, bằng mọi thủ pháp và cách kể, sự đan xem chi tiết, nhiều đạo diễn đã thành công trong việc khiến khán giả hoang mang và không thể đoán biết được chuyện gì sắp xảy ra, khi ấy, tác giả đã đẩy khán giả ra phía sau bộ phim, dần dần khiến họ không hiểu chuyện gì đang diễn ra và bộ phim sẽ đánh mất đi sự theo dõi của khán giả, đơn giản vì họ không thể theo kịp câu chuyện. Vậy đạo diễn phải làm gì để có được người xem phiêu lưu và đồng cảm với nhân vật của mình? Đó chính là:  hãy để khán giả song hành với bộ phim.  Để khi họ vừa kịp hiểu chuyện đang diễn ra thì một bước ngoặt mới sẽ tới, một kịch tính mới xuất hiện. Làm được điều đó hẳn bạn sẽ được một phim hay và hấp dẫn người xem”.

Dẫu vẫn biết rằng một bộ phim được đón nhận ở công chúng có nhiều hay không, còn phụ thuộc vào yếu tố khác nhau, như môi trường sinh hoạt, văn hóa cộng đồng… Nhưng khi đạo diễn đảm bảo được tính logic chặt chẽ, rõ ràng thì sẽ luôn có được sự song hành của người xem với câu chuyện, bởi chắc chắn khán giả sẽ cảm thấy bực mình khi mất quá nhiều thời gian để xem một bộ phim rối rắm và càng lúc càng gây khó hiểu.

          Tính logic, chặt chẽ được biểu hiện ở chỗ mỗi tình huống, mỗi động tác phải  được chuẩn bị chu đáo, phải là kết quả tự nhiên và tất nhiên của các tình huống. Mọi cái nảy ra ngoài trật tự chặt chẽ và khoa học này đều bật khỏi cảm thụ của người xem. Bộ phim khi đã chiếu lên rồi phải không để cho một khán giả nào nghĩ lảng sang chuyện khác dù chỉ vài ba giây, những cái không hiểu được giống như những cái không trông thấy được mà phim vẫn được chiếu liên tục sẽ tạo ra những khoảng trống trông cảm xúc người xem. Một bộ phim có vài chỗ như thế thì những cố gắng của cả ekíp làm phim sẽ không thu lại được kết quả như mong muố. Tính chặt chẽ, ấn tượng và biểu cảm phù hợp với không gian và thời gian của hoàn cảnh

Hệ thống chi tiết giàu sức biểu cảm nghệ thuật của cả hình ảnh và âm thanh.

Cảnh trong phim Cánh đồng hoang của Đạo diễn Hồng Sến

Nếu như văn xuôi tác động vào người xem qua ngôn từ thì điện ảnh tác động vào người xem qua hình ảnh. Ví dụ trong bộ phim Thu Cúc đi kiện, để miêu tả phố huyện, Trương Nghệ Mưu cho cận cảnh một ki ốt bán báo. Ở đó người ta treo bức tranh phụ nữ nửa phần lõa thể bên cạnh chân dung của ông Mao Trạch Động. Đạo diễn không cần giải thích gì thêm nhưng người xem đã ngầm hiểu rằng đó là văn hóa phố huyện, nó đơn giản thô thiển và không biết sợ.

          Trong điện ảnh, đạo diễn điện ảnh phải tạo ra cái cho người ta xem. Nếu bộ phim nghèo nàn về chi tiết nghệ thuật và những chi tiết đấy không giàu sức biểu cảm thì dù bộ phim có dễ hiểu đến đâu cũng không làm người ta xúc động.

Cảnh phim Chiến hạm Potemkin (đạo diễn S. Eisenstein)

Đặc trưng thứ năm và là đặc trưng tất yếu của ngôn ngữ điện ảnh là montage hay còn gọi là dựng phim. Ở đây cần có tư duy của tất cả các thành phần chính sáng tạo nên bộ phim. Người xem phim có thể xem một toàn cảnh có đến hàng vạn người và cũng có thể nhìn thấy rõ một người, hơn thế còn thấy cả cái chớp mắt, mấp máy môi ở người đó. Tất cả những điều này thật sự chỉ có điện ảnh làm được trong một khung cảnh, thông qua quay phim với các cỡ cảnh: Toàn cảnh, trung cảnh và cận cảnh hay đặc tả. Theo tính chất của bản thân nó,  bộ phim được dựng lên do nối tiếp hàng loạt cảnh với nhau, tổ chức các hình ảnh sao cho câu chuyện có ý nghĩa. Bên cạnh đó việc dựng phim còn tạo ra các hiệu quả phụ, gây ngạc nhiên bằng việc ráp nối những hình ảnh này, và thông qua đó tạo cho tổng thể những hình ảnh mà ta sắp xếp có nhịp điệu, sức sống.

 Tạo hình điện ảnh là tổng hợp những đặc trưng của ngôn ngữ điện ảnh

          Khẳng định rằng, điện ảnh mang  đặc tính mạnh mẽ là sức biểu hiện của tạo hình. Có người cho rằng kịch câm là một trong những gốc rễ sâu xa tạo thành nghệ thuật điện ảnh. Mặc dù bây giờ phim đã có đối thoại thì ở nhiều hình thức, kịch câm vẫn ẩn dấu và có tác hiệu quả mạnh mẽ trong điện ảnh.

Trong phim Cánh đồng hoang, đạo diễn Hồng Sến và các đồng nghiệp của ông đã tạo ra những bức tranh câm mà ý tứ phát lộ ra nhiều thông điệp độc đáo (Nhân vật Ba Đô cho đứa con vào túi ni lông lặn xuống nước mỗi khi chiếc trực thăng Mỹ lượn đến nơi có cái chòi mà gia đình anh sống giữa đồng hoang). Chính nhờ sức mạnh của tạo hình mà nhiều đoạn phim câm đầy thuyết phục, không cần thoại mà vẫn gây ấn tượng và ám ánh người xem. Đây là một minh chứng điển hình trong số rất nhiều những chi tiết thuyết phục khác trong các tác phẩm điện ảnh thành công  để khẳng định rằng : tạo hình điện ảnh là chất liệu cơ bản của ngôn ngữ điện ảnh.

Tạo hình điện ảnh kết hợp với các yếu tố kỹ thuật khác tạo nên hình ảnh, chất liệu đầu tiên và cũng là một hiện thực phức tạp, bởi nguồn gốc của nó mang tính hai mặt sâu sắc: đó là sản phẩm của chiếc máy quay phim vốn có khả năng tái tạo một cách chính xác một phần hiện thực do con người chọn lựa và tổ chức theo một mục đích thẩm mỹ rõ rệt. Từ đó, hình ảnh bước vào mối tương quan biện chứng với người xem và chúng ta có thể đưa ra định nghĩa chung về điện ảnh như là“một nghệ thuật của những hình ảnh chuyển động”.

        Hình ảnh trong phim, trên thực tế là hiện thực trong sự chuyển động, mọi hình ảnh nếu đem tách ra khỏi bộ phim, ở mức độ nào đó đều trở thành vô nghĩa. Bởi vì nó chỉ còn là một đoạn trích lạnh lùng và bất động của một hành động liên tục vốn chỉ có ý nghĩa toàn vẹn của mình khi được phát triển trong thời gian. Việc truyền đạt sự chuyển động chính là ý nghĩa tồn tại của điện ảnh, là đặc tính chủ yếu, là biểu hiện cơ bản về bản chất.

          Tạo hình trong điện ảnh sẽ tạo ra hình ảnh chân thực, trong số đó, tất nhiên là sự chuyển động đã từng làm kinh ngạc những khán giả đầu tiên của điện ảnh khi thấy những chiếc lá rung rinh trong gió hoặc đoàn tàu xuất hiện nơi chân trời rồi tiến thẳng đến trước mặt họ và âm thanh cũng là một bộ phận quan trọng trong tạo hình điện ảnh, vì nó tạo cho điện ảnh một phương thứ hai, trong khi tái tạo môi trường bao quanh con người và vật chất mà chúng ta thường cảm thụ trong cuộc sống hiện thực. Khi hình ảnh đã là một “hiện thực nghệ thuật” thì nó đã truyền đạt một hiện thực được chọn lựa gọt giũa, xây dựng , tóm lại là được tái tạo theo thẩm mỹ chứ không phải chỉ là một bản sao giống như nó có. Sự câm lặng của điện ảnh trước kia, màu đen trắng, màu sắc nhân tạo hiện nay, vai trò hết sức quan trọng nhưng hoàn toàn không mang tính hiện thực chủ nghĩa của âm nhạc, ánh sáng, trang trí, bối cảnh, sự đa dạng trong việc chọn các cỡ cảnh và bố trí khuôn hình. Mỗi hình ảnh trong phim là bức tranh thu nhỏ theo quy luật của hội họa nhưng cần phải đề phòng sự bất động nhờ chuyển động của máy quay và chiều sâu của bố cục. Trong việc tạo khuôn hình những thủ pháp mạnh bạo nhất vẫn có thể chấp nhận miễn sao cảm giác trọn vẹn không mất đi.  Nếu như khuôn khổ của tranh trong hội họa thường cắt và hạn chế một phần của thế giới bên ngoài thì khuôn khổ của hình trên màn ảnh cần phải hư hư thực thực, kín đáo, khó cảm thấy và không bao giờ tách rời hình ảnh khỏi thế giới vật chất và những con người bao quanh nó.

          Như vậy có thể nói nhờ tạo hình điện ảnh làm chất liệu nên ngôn ngữ điện ảnh mới có sức biểu hiện mạnh mẽ với tính hiện thực ở mức độ cao để trở thành thuộc tính đặc trưng mà không một loại hình nghệ thuật nào có được. Chúng ta có thể kết luận như vậy thông qua một số hình tượng gây cảm xúc mạnh mẽ với khán giả như: con mắt bị cắt bỏ ra trong phim Tây Ban Nha Con chó Anđalua (đạo diễn L.Bunuel) hay bộ mặt đẫm máu của người phụ nữ bị thương trong phim NgaChiến hạm Potemkin (đạo diễn S. Eisenstein).

Bùi Thái Dương

Đài truyền hình Việt Nam

Posted in: Đạo Diễn, Quay Phim