Một số hạn chế trong xử lý tạo hình của các đạo diễn phim truyện (4)

Một số hạn chế trong xử lý tạo hình của các đạo diễn phim truyện (4)

VTVTC: Website daotao.vtv.vn đi vào hoạt động từ 12/4/2013. Điều làm chúng tôi rất vui là những thông tin phản hồi tích cực từ các đồng nghiệp trong cả nước. Hơn thế, nhiều đồng nghiệp còn sẵn sàng chia sẻ với daotao.vtv.vn những kiến thức, kinh nghiệm được tích lũy trong quá trình làm nghề và học tập.

Xin trân trọng giới thiệu bài viết thứ tư ” Một số hạn chế trong xử lý tạo hình của các đạo diễn phim truyện” của Thạc sĩ Bùi Thái Dương- Trưởng phòng Đạo diễn và Quay phim – Ban Thể thao – Giải trí và Thông tin kinh tế- Đài truyền hình Việt Nam.

Đạo diễn Bùi Thái Dương

Sự thành công  về mặt hình ảnh của của bộ phim hoàn toàn phụ thuộc vào nghệ thuật tạo hình. Nếu từ khâu tạo hình,  đạo diễn chăm chút kỹ lưỡng, quan tâm, chú trọng về hình ảnh đặc biệt là chú trọng tới sức hấp dẫn, biểu cảm của tạo hình sẽ hứa hẹn bộ phim thành công.

          Lịch sử điện ảnh Việt Nam đã có rất nhiều bộ phim ghi lại dấu ấn đến ngày nay, được coi như những tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt Nam, đều có sức biểu cảm về tạo hình rất cao, đặc biệt là những hình ảnh ngoại cảnh tạo nên khí chất phù hợp với nội dung câu chuyện muốn nói , dù có thể là vẻ đẹp của sự giản dị, tinh tế chứ không chỉ là ở những cảnh quay dàn dựng hoành tráng, đặc biệt là những cảnh quay sông nước, với những hàm ý móc nối vào câu chuyện phim tạo nên chất thơ bay bổng cho tác phẩm. Tuy nhiên hiện nay, khi điện ảnh Việt Nam đang chuyển mình để thích nghi với sự phát triển của đất nước, những bộ phim điện ảnh được nhà nước đặt hàng, hay những bộ phim mang tính xã hội hóa, thì dường như khâu tạo hình còn có nhiều hạn chế, khiến khán giả không mặn mà với phim điện ảnh Việt Nam, đã vô tình tạo điều kiện cho phim ngoại xâm lấn. Chỉ một số ít phim được đạo diễn chăm chút cho đứa con tinh thần của mình, còn lại có khá nhiều phim điện ảnh bị hạn chế trong tạo hình, khiến không chỉ những người làm nghề tâm huyết, mà khán giả cũng bực bội và quay lưng lại. Có thể kể đến những bộ phim như Nàng men chàng bóng, Em hiền như ma sơ, Cảm hứng hoànhảo, Hello cô Ba…

          Nếu như trước kia, trong bối cảnh ngặt nghèo của chiến tranh, các đạo diễn, các nhà làm phim điện ảnh Việt Nam thế hệ đầu tiên đều phải tự mày mò, vừa học vừa làm, từ không có kinh nghiệm đã học hỏi những thủ thuật điện ảnh từ dòng phim nghệ thuật các nước và sáng tạo nên ngôn ngữ điện ảnh của riêng mình. Không ít những bộ phim điện ảnh nghệ thuật ra đời và ghi dấu ấn đến tận ngày hôm nay nhờ sự chú trọng đến khâu tạo hình. Đó là cách tạo hình trong phim Ga của cố đạo diễn Trần Đắc với con đường lượn bên những đồi lau, ánh chiều muộn in hình cây cột ghi trên nền trời mây vần vũ. Bóng người tuần đường lủi thủi đi trong cô đơn…Những cảnh quay được chọn lọc kỹ lưỡng trong ý đồ biểu hiện nhân vật, những cái đẹp tưởng như dung dị nhưng thực sự được trau chuốt, đầy chất thơ. Cũng có những tìm tòi thành công về tạo hình, ở phim của cố đạo diễn Trần Vũ đậm chất hội họa như trường đoạn trong chùa ở phim Đến hẹn lại lên, không khí âm âm mờ ảo qua các vì kèo gợi chất hội họa…

          Còn với các đạo diễn thế hệ sau của điện ảnh Việt Nam, tuy không phải là tất cả, nhưng không ít đạo diễn còn hạn chế tìm tòi, sáng tạo trong công tác tạo hình cho phim,  đã không gây được ấn tượng mạnh mẽ về cách thể hiện, hạn chế khám phá về nghệ thuật, thậm chí mắc phải những lỗi cơ bản trong phim và tất yếu là sẽ cho ra đời những bộ phim “thảm họa” mang đi chiếu rạp, rồi sau đó nhanh chóng bị rơi vào quên lãng,. Nhiều bộ phim rơi vào sự phản ánh không sát hiện thực, chưa khai thác hết nội dung cốt truyện, sự thật lịch sử hoặc lại chỉ đi vào thể hiện những câu chuyện cuộc sống đơn thuần, thiếu đột phá, nội dung chưa sâu sắc, lạm dụng nhiều yếu tố câu khách.

          Sau thành công của phim Gái nhảy (2003), một loạt các phim ăn theo như Lọ lem hè phố, Nữ tướng cướp, Những cô gái chân dài… Các nhân vật được thể hiện minh họa, thiếu đời sống, áp đặt lên con người những môtíp hành động cư xử như một lập trình sẵn có khiến phim trở nên nhàm chán và đánh mất khán giả, nhiều phim để nhân vật rơi vào tình trạng theo môtíp cũ, khô cứng. Nói đến con nhà giàu thì phải hư hỏng, nói đến giám đốc doanh nghiệp thì phải thủ đoạn, cô giáo thì phải nói năng mô phạm, công an thì phải nghiêm chỉnh. Như vậy có thể thấy tính rập khuôn khiến bộ phim khó có thể trở thành bộ phim nghệ thuật theo đúng nghĩa của nó.

Hiện nay hầu hết các phim đã trình chiếu đều làm theo phong cách hiện thực, trong đó mô tả cuộc sống và con người như nó vốn có với hàm ý giáo dục phê phán cái xấu đề cao cái tốt khá rõ. Điều đó nguyên nhân từ kịch bản vẫn đơn điệu về nhân vật và kiểu loại nhân vật: tốt – xấu, hoặc sợ khán giả không hiểu nên cố giải thích.

          Bên cạnh đó những phim khai thác theo đề tài truyền thống vẫn đi theo lối mòn mà không theo nhu cầu và trình độ của công chúng. Có thể kể đến các phim như Ký ức Điện Biên, Trung úy, Chớp mắt cùng số phận... Đây chính là những bộ phim điện ảnh nhà nước đặt hàng về đề tài chiến tranh và hậu chiến. Nhà nghiên cứu Phạm Ngọc Khương đã viết “ Quá nhấn mạnh chức năng phục vụ tư tưởng mà không thấy đúng mức tính chất hàng hóa của văn hóa điện ảnh trong cơ chế thị trường, quá nặng về giáo dục mà coi nhẹ mặt giải trí chính đáng của đông đảo công chúng sau chiến tranh, quá thiên về những chuẩn mực nội dung lý tưởng, hình thức nghệ thuật mới mẻ, trình độ kỹ thuật tiên tiến, hiện đại mà không thấy khả năng đầu tư thực tế của ta chưa cao”. Những hệ lụy thất bại đó là bởi lối mòn trong tư duy làm phim điện ảnh, mòn đến mức công thức trong mô tả ngoại hình, bối cảnh xuất hiện của nhân vật, kể cả những phim thành công nhất đôi khi vẫn xuất hiện nhược điểm này. Nếu nhân vật là kẻ xấu thì bối cảnh sinh hoạt, tạo hình bên ngoài từ cử chỉ, điệu bộ, ánh mắt và tất cả những chi tiết mô tả định sẵn về nhân vật khiến nhiều nhân vật trở thành khái niệm, hành động theo những quy phạm có trước, chưa kể đến những công thức và sự căng cứng trong lời thoại làm giảm đi tính chân thực của nghệ thuật dàn dựng.

 Hạn chế trong xử lý kịch bản

Nghệ thuật luôn là sự kế tục, đồng thời cũng là con đường đầy mâu thuẫn, khó khăn để phủ định chính mình. Hơn lúc nào hết điện ảnh Việt Nam cần có những phong cách riêng, diện mạo riêng. Trong xử lý nghệ thuật mỗi đạo diễn cần là chính mình “Phim càng giống với đạo diễn sẽ càng mang tính riêng biệt và đạo diễn càng đam mê thì khan giả cũng sẽ đam mê, đồng cảm với đạo diễn”. Những độc đáo trong cách thể hiện, trong phong cách tạo hình sẽ tìm kiếm được từ cội nguồn văn hóa dân tộc Việt Nam, từ đặc tính dân tộc thể hiện qua các loại hình văn học nghệ thuật đã tồn tại hàng trăm năm trên đất nước này, cũng như sự vận dụng có sáng tạo những kinh nghiệm của các bậc thầy điện ảnh thế giới .

Trong phim Mùa ổi của đạo diễn Đặng Nhật Minh có trường đoạn cô em gái hồi tưởng lật lại những giấy tờ cũ của gia đình và tập giấy bị gió cuốn lốc đi qua lan can bay tung khắp đường, cô cuống quýt vồ lấy những tờ giấy.  Ở trường đoạn này đạo diễn đã dàn dựng mang đậm tính sân khấu, hành động của cô em bị cường điệu khi mà cô nhào ra nhặt tờ nào thì tờ đó bị người đi đường dẫm lên. Với cách dàn dựng gượng ép, thiếu tự nhiên đã không theo nhịp trần thuật thông thường của các cảnh quay khác, lộ sự dàn dựng của đạo diễn khi biến một cảnh hiện thực thành không hiện thực mà không có sự lý giải hợp lý về hình ảnh.

          Bên cạnh đó sự thiếu sót, lỗ hổng về bối cảnh, đạo cụ. Bối cảnh nhiều khi chỉ mang tính chất chung chung, không tham gia rõ rệt vào câu chuyện làm nên đặc điểm của nhân vật. Bàn tay của người họa sỹ chỉ dừng lại ở việc minh họa cho câu chuyện. Bối cảnh đô thị hay nông thôn chỉ thuần túy ở nét chung là giàu hay nghèo.

Vẫn biết làm điện ảnh không giống như phim tài liệu đòi hỏi mọi sự phải thật hoàn toàn như cuộc sống, nhưng bộ phim Hoađào của đạo diễn trẻ Nguyễn Thế Vinh thực sự làm người xem thất vọng khi trong phim dùng hoa đào giả một cách lộ liễu.

Với Hoa đào, mặc dù không nhất thiết cảnh nào cũng phải dùng tới đào thật. Nhưng kỹ xảo điện ảnh ở đâu, vai trò của đạo diễn, quay phim và người làm đạo cụ ở chỗ nào, khi để những cảnh đào giả lộ liễu lặp đi, lặp lại. Và như thế, ý đồ của đạo diễn muốn dùng tới hoa đào làm tâm điểm để khắc họa những va chạm trong cách nghĩ và lối sống của các thành viên một gia đình Việt truyền thống trong cơn lốc xoáy của cơ chế thị trường đã trở nên phản tác dụng. Nếu là một đạo diễn có tài, có bản lĩnh, kinh nghiệm thì đôi khi chỉ cần diễn xuất nội tâm của nhân vật; những góc máy độc đáo; ánh sáng, tiếng động, âm thanh…, người xem cũng đã có thể rưng rưng với cảm xúc về sắc thắm hoa đào. Như vậy có thể tránh đẩy người xem vào tâm lý cảm thấy bị coi thường, vì sự xem thường và cẩu thả trong nghề nghiệp của cả đạo diễn lẫn các thành phần làm phim liên quan.

Tuy nhiên không chỉ có những đạo diễn trẻ mới vào nghề mắc lỗi, mà đôi khi cả những nghệ sĩ tên tuổi cũng không tránh khỏi những “ rủi ro” không mong muốn trong phim, có thể liệt kê ở đây một vài ví dụ như lỗi diễn xuất của các diễn viên phimNhìn ra biển cả (đạo diễn Vũ Châu) với diễn xuất sân khấu và cách nhả thoại bị cường điệu hóa. Phim Áo lụa Hà Đông (đạo diễn Lưu Huỳnh) mắc lỗi về hóa trang. Phim Cánh đồng bất tận (đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình) mắc lỗi về chi tiết thiếu chân thực. Đặc biệt là quá nhiều những sai sót, sự không chính xác về đạo cụ, bối cảnh, phục trang trong phim đề tài chiến tranh Trung úy (đạo diễn Hà Sơn), làm bộ phim bị mất đi tính chân thực và thuyết phục.

Mặc dù cảm quan nghệ thuật khác nhau, nhưng khi bộ phim không làm rõ được mục tiêu đặt ra và đương nhiên cho rằng khán giả không để ý, tác giả không cho rằng việc dàn dựng cũng phải thuyết phục về những gì đang diễn ra trên phim hoặc chia sẻ góc nhìn của đạo diễn,  thì rõ ràng sự thất bại của phim là điều không khó hiểu, đó là chưa nói đến hiện nay có nhiều kịch bản rơi vào tình trạng tầm khái quát yếu, tầm tư tưởng chưa cao , thường chỉ có những cảnh thuần túy ghi lại đời sống xã hội một cách thật thà, còn có những kịch bản khi mới đọc đoạn đầu đã biết kết thúc.

          Người đạo diễn khi nhận kịch bản, cần phải có những ý kiến chủ quan của mình để xử lý kịch bản. Vẫn là ý tưởng đấy, câu chuyện đấy của biên kịch, đạo diễn phải đưa ra cách xử lý và kể lại câu chuyện đó bằng tư duy của người đạo diễn chứ không phải mang kịch bản đấy đi minh họa tất cả những gì mà biên kịch đã viết.

          Phim Chuyện của Pao đã ôm đồm nhiều chủ đề khi vừa muốn nói đến hành trình của cô gái trẻ khám phá đời sống tinh thần của những người than, sự vị tha trong xã hội, rồi bí mật đi theo suốt cuộc đời mỗi con người. Đạo diễn đã xử lý chưa tới khi sử dụng lời dẫn chuyện để dẫn người xem đi theo mạch phim nhưng lại cố giải thích bằng quá nhiều lời dẫn,  khiến mạch phim không nhất quán, lúc nhanh, lúc chậm. Sự xuất hiện của nhân vật Pao đôi khi thừa thãi , diễn biến tâm lý chưa phù hợp nên nhiều lúc không có tác dụng gì trong diễn tiến chung của truyện phim.

Phim Cánh đồng bất tận dù quy tụ một dàn diễn viên ngôi sao như: Tăng Thanh Hà, Đỗ Hải Yến, Ninh Dương Lan Ngọc hay Dustin Nguyễn, bên cạnh việc đóng góp vẻ đẹp rạng rỡ của họ trong bối cảnh thiên nhiên ở mỗi khuôn hình, họ cũng phần nào mang lại thành công cho phim ở mảng diễn xuất. Tuy nhiên về tổng thể , đạo diễn đã “kéo lê” bộ phim đi một cách mất định hướng khi để các tình tiết và cảm xúc bị rời rạc, chắp nối. Và càng đến cuối thì cảm giác “giả” xuất hiện với những cảnh bạo lực nhưng không có cảm giác dữ dội, cái ác, không thật và sự đau thương không chạm được tận cùng cảm xúc như nhà văn Nguyễn Ngọc Tư đã làm trong truyện, bên cạnh đó, đạo diễn đã để mắc khá nhiều lỗi về thoại, không toát lên được chất miền Tây mà lại đậm chất Bắc.

 Hạn chế trong quay phim

           Người quay phim chỉ là một mắt xích trong sản xuất các chương trình truyền hình. Nhưng với những đặc trưng riêng biệt của nghề, hầu như người quay phim phải đảm nhiệm hết các công việc: sắp xếp hiện trường, bố trí âm thanh, ánh sáng.

Không phải chỉ phim nào quay những cảnh nên thơ, nhiều màu sắc mới được gọi là đẹp. Cái đẹp có khi là những thứ xù xì, góc cạnh, hoang dã và rất tự nhiên, không cần phải uốn nắn chúng đi theo một khuôn mẫu nhất định. Bên cạnh yếu tố chất liệu của bối cảnh phim, điều rất quan trọng với người đạo diễn, quay phim là phải chọn được góc máy, cách xử lý ánh sáng và màu sắc đồng nhất và nêu bật được ý nghĩa, nội dung của câu chuyện…

          Người quay phim sau khi tìm hiểu về nội dung phim chọn cảnh quay, góc quay, ánh sáng, đối tượng sao cho phù hợp nhất với nội dung muốn thể hiện. Chính vì thế, tính sáng tạo và sự cảm nhận tinh tế của mỗi người quay phim là yếu tố quyết định đối với mỗi khuôn hình đẹp, ý nghĩa từng cảnh quay.  Quay phim đừng nghĩ đơn giản là chỉ việc bấm máy, chỉ nắn nót quay thật đẹp. Điều quan trọng hơn đó là những suy nghĩ và thái độ của người cầm máy đối với những cảnh quay ấy. Nếu không liên tục trau dồi kiến thức để hiểu kỹ, hiểu sâu, hiểu rộng các vấn đề của xã hội thì sẽ chỉ quay được bề nổi của sự việc mà thôi.

Nhà quay phim Lý Thái Dũng đã chia sẻ trên ktdt.com.vn ra ngày  27/2/2009 rằng “Đạo diễn là tác giả chính của bộ phim, vì vậy người quay phim sẽ cùng đạo diễn kể một câu chuyện bằng hình ảnh từ câu chuyện gốc (kịch bản). Đạo diễn là dịch giả chính, quay phim là người thứ hai. Người quay phim có nghĩa vụ phải tư vấn cho người đạo diễn về hình ảnh của các cảnh quay nên như thế nào, bởi cả đời người quay phim là một nhà sưu tầm hình ảnh, là một kho lưu trữ hình ảnh và anh sẽ nhận thấy rằng hình ảnh như thế nào thì hay, phù hợp với câu chuyện và nhân vật mà đạo diễn muốn kể. Đương nhiên khi người quay phim tư vấn, đạo diễn có thể từ chối rằng “Không, tôi không đồng ý” hoặc có quyền tiếp thu rằng “Đây là một ý kiến tuyệt vời”… Như vậy trong một bộ phim thì người quay phim giỏi là người chuyển tải tốt nhất câu chuyện mà đạo diễn muốn mang đến cho người xem, và vẫn giữ được (một cách kín đáo) “cái tôi” của nghề quay phim. Thật hạnh phúc khi có trong tay kịch bản, người đạo diễn đã nghĩ ngay đến mình”

Tuy nhiên thực tế hiện nay những quay phim thực sự tâm huyết và đam mê với nghề không nhiều, nhiều quay phim không xác định được vai trò sáng tạo về góc máy, màu sắc, đường nét trong phim. Họ thụ động làm theo sự chỉ đạo của đạo diễn. Dường như họ quên mất mình cũng là một nghệ sỹ mà chỉ làm công việc như một kỹ thuật viên.

Chính vì vậy, trừ một số phim điện ảnh  nghệ thuật đạt hiệu quả cao về tạo hình trong quay phim còn lại nhiều phim điện ảnh mang tính thương mại vấn đề tạo hình quay phim chưa được nhà làm phim quay phim đúng mức, chấp nhận những cảnh quay thường thường và tạo ra những sản phẩm mì ăn liền. Trong phim  Hoa đào, đạo diễn dùng đào giả, với lời giải thích,  thời gian đào nở quá ngắn, trong khi thời điểm quay phim không rơi vào mùa xuân và kéo dài trong nhiều tháng. Khi đào nở, đạo diễn cũng đã cho quay bổ sung và ghép vào phim nhưng… lại thấy đào thật không đẹp bằng đào giả nên bỏ. Vậy tại sao ở trường quay Hoành Điếm của Trung Quốc, người ta cũng dùng đào giả, hoa giả để quay mà vẫn thành công qua những góc máy độc đáo; ánh sáng, tiếng động, âm thanh…, người xem cũng đã có thể rưng rưng với cảm xúc về sắc thắm hoa đào. Vấn đề ở đây đạo diễn cũng như quay phim còn non tay trong việc tạo hình. Đây là một trong những hạn chế khiến cho phim Việt bị tụt lùi so với điện ảnh các nước trong khu vực cũng như trên thế giới.

(Còn tiếp)

Bùi Thái Dương

Đài truyền hình Việt Nam

Posted in: Đạo Diễn, Quay Phim