Khuynh hướng làm phim tài liệu

Được coi là thể loại có nhiều biến đổi nhất về ngôn ngữ thể hiện nhưng lịch sử của điện ảnh tài liệu Việt Nam lại ghi nhận ba khuynh hướng nổi bật quy tụ nhiều tác phẩm hơn cả.

Dòng phim phản ánh hiện thực

Với một hiện thực phong phú đây có thể xem là dòng phim quy tụ nhiều tác phẩm hơn cả khi phần lớn các bộ phim đều bám sát hiện thực nóng hổi của đất nước trên tất cả các lĩnh vực từ chiến đấu, lao động đến mọi mặt trong sinh hoạt, cuộc sống. Với quan điểm trung thành với hiện thực, khi bộ phim bắt đúng nhịp đập của thời đại, phù hợp với lương tri của số đông thì lập tức bộ phim trở thành một hiện tượng, gây được tiếng vang trong công chúng. 

Phim "Chị Năm khùng" 

Với hiện thực cuộc chiến phong phú, nhiều bộ phim đi theo khuynh hướng này đã gặt hái thành công, phản ánh khí thế hào hùng của một thời cả nước là trận tuyến, ra ngõ gặp anh hùng. Hàng loạt bộ phim tiêu biểu cho dòng phim phản ánh hiện thực chiến tranh phải kể tới Đường ra phía trước (đạo diễn: Hồng Sến), Những người săn thú trên núi Đắc Sao (đạo diễn: Trần Thế Dân), Lũy thép Vĩnh Linh (đạo diễn: Ngọc Quỳnh), Những cô gái Ngư Thủy (đạo diễn: Lò Minh)… Nhờ có những thước phim được đổi bằng máu, sự xả thân của các nghệ sĩ mà công chúng mới biết tới những chiến công, sự hy sinh của các chiến sĩ vì nền độc lập của dân tộc. Ở mảng phim phản ánh sự lao động, sản xuất cũng có khá nhiều bộ phim nêu bật được tinh thần lao động tập thể, sức người đổ xuống cho những công trình mà điển hình là bộ phim Nước về Bắc Hưng Hải (đạo diễn: Bùi Đình Hạc), Đường dây lên sông Đà (đạo diễn: Lê Mạnh Thích). Sau khi đất nước thống nhất, nhiều bộ phim cũng lấy hiện thực làm đối tượng, trọng tâm mô tả trong phim nhưng do tốc độ cuộc sống biến đổi quá nhanh, sự phân tán của công chúng trước quá nhiều vấn đề mới với những thang giá trị luôn biến đổi trong khi phần lớn các nghệ sĩ chưa đủ thời gian, độ ngấm để chuyển tải hiện thực nên không có được nhiều những bộ phim ấn tượng như thời trước. Trong bối cảnh đó, một số phim vẫn gõ được vào cuộc sống bằng những số phận, câu chuyện có sức ám ảnh như Trở lại Ngư Thủy (đạo diễn: Lê Mạnh Thích), Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai (đạo diễn: Trần Văn Thủy), Chị Năm khùng, Những nẻo đường công lý (đạo diễn: Lại Văn Sinh), Về với buôn rừng, Thang đá ngược ngàn (đạo diễn: Lê Hồng Chương), Chốn quê (đạo diễn: Sĩ Chung), Di chúc của những linh hồn (đạo diễn: Văn Lê)… Trong nhiều cuộc họp tổng kết nghệ thuật, chiếu phim rút kinh nghiệm một trong những lý do được các nghệ sĩ làm phim tài liệu thẳng thắn nêu ra là sự thiếu quyết liệt, chưa đẩy tới tận cùng vấn đề, thiếu sự tìm tòi, đổi mới trong ngôn ngữ thể hiện khiến một số bộ phim kém sức lay động tới khán giả. Dù thế nào thì dòng phim phản ánh, cảnh báo hiện thực vẫn luôn được đón chờ bởi cuộc sống luôn được lọc lại qua những thước phim tài liệu một cách chân thực nhất về những gì đang diễn ra mà không có bất cứ môn nghệ thuật nào có thể cạnh tranh nổi với phim tài liệu về độ chân thực, sự sống động.

Phim "Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai". 

Dòng phim mang tính luận đề

Bên cạnh chức năng phản ánh, cảnh báo hiện thực một xu hướng không thể bỏ qua của điện ảnh tài liệu là sự nhìn nhận, phản ánh những sự kiện, vấn đề trong cuộc sống theo góc nhìn thanh lọc, đa chiều của người nghệ sĩ. Ngoài phản ánh hiện thực, các bộ phim đi theo khuynh hướng này còn đặt ra cho khán giả nhiều cách tiếp cận trước cùng một vấn đề, một hiện tượng để cùng suy ngẫm, bàn luận. Người có công khai phá dòng phim này phải kể tới đạo diễn, NSND Trần Văn Thủy với loạt phim Hà Nội trong mắt ai, Chuyện tử tế, Chuyện từ góc công viên… Với cách đặt vấn đề, đi vào những thực trạng, lệch lạc đang diễn ra trong cuộc sống, dòng phim này cũng lôi được nhiều khán giả cùng vào cuộc để nhìn nhận, đánh giá một vấn đề qua những lát cắt, sự xếp đặt và sáng tạo chủ quan của người nghệ sĩ. Sau đạo diễn Trần Văn Thủy, một loạt nghệ sĩ cũng tiếp cận và thành công với dòng phim này ở những mức độ khác nhau như đạo diễn, NSND Nguyễn Thước với Chất xám, Những công dân @, Đất lạnh…Đào Thanh Tùng với Chuyện người cộng sản, với Phan Huyền Thư với Người tôi cưu mang, Cha mẹ xin lỗi con… Đi vào những vấn đề nóng, đang là tâm điểm, sự nhức nhối các tác giả của dòng phim luận đề buộc khán giả phải đối diện với những khía cạnh “khốc liệt” của vấn đề được mổ xẻ. Hầu hết những bộ phim đi theo dòng phản ánh này đều gây được độ nóng nhất định. Tuy nhiên, cách đặt vấn đề và cả độ lì, độ đằm, sâu của mỗi tác giả đổ vào lĩnh vực cần tranh luận cũng khiến mỗi bộ phim có được độ nông, sâu và sức lan tỏa khác nhau. Khi tâm thế, sự sáng tạo của đạo diễn gõ đúng, trúng vấn đề, bản thân nội dung đã có một sức truyền cảm lớn. Với kết cấu mở, đa số các bộ phim đi theo khuynh hướng này đều có sức châm ngòi cho các tranh luận về những điều mà bộ phim khơi gọi, mở đầu.

Phim "Trở lại Ngư Thủy" 

Phim mang phong cách hiện thực thơ

Không chối bỏ ngôn ngữ tài liệu luôn gắn với sự thực nhưng không ít bộ phim do cách tiếp cận, lựa chọn ngôn ngữ truyền tải đã làm thi vị hóa nhân vật, đối tượng mà bộ phim mô tả. Phần lớn những bộ phim chọn phong cách này là những phim về danh nhân, những nghệ sĩ sáng tạo trên nhiều lĩnh vực. Người thành công nhất ở dòng phim này phải kể tới đạo diễn, NSND Đào Trọng Khánh với hàng loạt bộ phim mang phong cách thơ như Một phần năm mươi giây cuộc đời, Lửa thiêng… Một số nghệ sĩ dù thành công ở những dòng phim hiện thực cũng có những tác phẩm lạc bước sang phong cách tài liệu trữ tình khi gặp được vấn đề mà bản thân có nhiều rung cảm như trường hợp cố đạo diễn, NSND Lê Mạnh Thích với bộ phim tài liệu Chìm nổi sông Hương hay một vài trường đoạn đầy lãng mạn trong Đường dây lên sông Đà…

Dù theo phong cách nào, chuyên biệt một dòng phim hay đa dạng thể loại thì những nghệ sĩ phim tài liệu cũng chính là nghệ sĩ của đời sống khi toàn bộ chất liệu, sự rung động và những sáng tạo của họ đều được ươm trên nền của hiện thực. Chính tinh thần, quan điểm tôn vinh hiện thực đã trở thành phần hấp dẫn nhất của các nghệ sĩ theo đuổi, sáng tạo với thể loại mang tên điện ảnh tài liệu.

Nguyễn Xuân Bách

Posted in: Phim Tài Liệu