KHÔNG GIAN BA CHIỀU TRÊN MÀN ẢNH PHẲNG

Quan hệ viễn cận,thấu thị đường nét và xử lý ống kính để tạo chiều sâu hình ảnh

Theo hình học phẳng Ơ-clit,hai đường thẳng song song không bao giờ gặp nhau.Nhưng nếu đứng giữa một đường tàu hỏa hay một con đường nhìn về phía trước,mắt ta dường như thấy hai thanh đường ray xe lửa hay hai bên mép đường sẽ chập vào nhau ở đâu đấy phía trước.Sự thực là hai bên đường không gặp nhau,nhưng mắt người chịu sự chi phối bởi một quy luật khác.Đôi mắt chúng ta là một hệ thống quang học,hình ảnh bên ngoài được nhận thức nhờ các chùm sáng phản hồi vào võng mạc rồi tái hiện nhờ các đầu dây thần kinh.Hình ảnh tái hiện trong võng mạc càng ở xa càng bị thu nhỏ lại.

Luật viễn cận cho thấy hình ảnh các đường ngang song song như hội tụ vào một điểm phía trước nếu ta nhìn chúng theo chiều dọc.Mặt khác, hai vật có cùng kích thước nhưng vật thể đằng trước trông lớn hơn vật thể đằng sau.Đối với hai vật thể cùng một chiều cao nhưng vật thể phía sau sẽ thấp hơn vật thể đằng trước và sẽ càng thấp nữa nếu nó tiếp tục lùi tiếp về phía xa.Thử quan sát một khu đô thị với một loạt dãy nhà được thiết kế theo một mẫu,ta có thể nhận thấy ngay những điều nói trên,khi những ngôi nhà càng ở xa càng thấy nhỏ bé hơn ngôi nhà tiền diện có chung tầm vóc.

Người chụp ảnh và người quay phim còn được thông qua ống kính quang học để ghi lại những hình ảnh ấn tượng hơn khi chúng ta chỉ quan sát bằng đôi mắt thường ngày. Cảnh đầu phim Đàn sếu bay,ta thấy con đường ven sông với bờ tường như thấp dần,và ngay cả dòng sông Matxcơva dường như nhỏ bé lại ở đằng xa.Chiều sâu hình ảnh của khuôn hình này được tạo bởi các đường nét hút về phía xa của hai bờ và đường ven sông.Khi máy quay vẫn tiếp tục ghi hình với khuôn hình ổn định,Bô ris và Verônnica chạy tiếp về chiều sâu,càng chạy tiếp,hình bóng họ càng trở nên bé nhỏ,như mất hút trong không gian hình ảnh vốn giữ nguyên từ đầu cảnh.Chiều sâu khuôn hình của cảnh quay còn được tăng thêm nữa bởi vị trí của hai nhân vật liên tục di chuyển về phía xa với tỷ lệ ngày càng nhỏ hơn so với vị trí của họ ban đầu.

Trong trường hợp khác,khi các nhân vật được xắp đặt trong trạng thái tĩnh tại thì điều dễ dàng nhận thấy ngay là trong khuôn hình,nhân vật tiền diện bao giờ cũng có tỷ lệ lớn hơn các nhân vật ở vị trí phía sau mình,như trong cảnh đưa tiễn Aliôsa ra mặt trận.

Trong trường hợp chủ thể ghi hình tiến về hướng máy quay thì tỷ lệ của nó sẽ ngày cành lớn dần như cảnh quay dưới đây,khi đoàn tàu đang tiến dần tới ống kính máy quay.Hai cảnh minh họa cũng được trích dẫn từ bộ phim Bài ca người lính-Điện ảnh Liên xô.

Từ khuôn hình sau của cảnh quay đang minh họa cho thấy với cùng một vị trí máy và một tiêu cự ống kính,tỷ lệ của chủ thể nhân vật ở khoảng cách gần lớn hơn so với chính chủ thể nhân vật ấy ở khoảng cách xa.Ở một số phim khác đôi khi máy quay được đặt trong hố để quay cảnh ô tô,xe tăng thẳng tiến,tạo hiệu quả như đâm thẳng vào người xem khiến nhiều khán giả yếu bóng vía vừa khiếp đảm vừa hứng khởi.

Viễn cảnh trên bề mặt màn ảnh là mối quan hệ giữa các nhân vật hay vật thể luôn thay đổi kích thước ,hình dạng,độ sắc nét đều cùng một xu hướng như bị đẩy ra đằng xa so với vị trí của máy quay đã tạo ra chiều sâu không gian.

Tạo chiều sâu hình ảnh bằng góc máy:

Góc máy quay được xác định từ điểm nhìn của người quay phim.Điểm nhìn do quay phim xác định trong một bối cảnh không gian cụ thể rồi đặt mắt để ngắm.Từ điểm nhìn tới đối tượng tạo thành đoạn thẳng ước lệ gọi là hướng nhìn.Vị trí của điểm nhìn tạo ra các hướng nhìn thấp,cao hay thẳng hoặc chếch sẽ quyết định hiệu quả không gian trong khung cảnh mà quay phim muốn thiết lập thông qua ống kính máy quay.

Với góc máy chính diện các đường nét hút về chiều sâu theo xu hướng hướng tâm,khi các đường cơ bản hướng vào một tụ điểm.Cảnh phim dưới đây cho thấy kích thước con đường cũng như hàng cây hai bên nó hút dần đều về chiều sâu theo một tỷ lệ thuận càng xa càng nhỏ lại.Con đường thẳng tắp trong cảnh quay trong trường hợp này cũng giống như đường ray xe lửa đã nêu ở trên.

Với góc máy chếch thì các đường nét thấu thị cũng sẽ hút về một mé,các lớp cảnh cũng được bóc tách rõ rệt hơn so với vị trí máy quay chính diện.

Độ cao thấp của máy quay so với chủ thể ghi hình cũng tạo hiệu quả thấu thị hình ảnh.Ở tầm máy như mắt người thường thấy thì hiệu quả chiều sâu hình ảnh cũng vừa phải.Nhưng với tầm máy cao hơn hoặc thấp hơn hiệu quả chiều sâu khuôn hình được nhấn thêm.Góc máy ghi hình lúc này đã vượt ra khỏi tầm mắt để trở thành góc độ tạo hình của người quay phim. Cảnh phim Đàn sếu bay-Điện ảnh Liên Xô với góc máy hất kinh điển của nhà quay phim vĩ đại Xergey Uruxevxki khi miêu tả mắt nhìn chủ quan của nhân vật Boris trước cái chết là một thí dụ điển hình về một góc độ ghi hình mang tính sáng tạo.

Chiều sâu hình ảnh được xác lập trước tiên do chính vị trí đặt máy quay,nhưng trong đa số các trường hợp là việc sử dụng hiệu quả của tiêu cự ống kính.Nếu máy quay ở xa thì các vật thể trước và sau đối tượng ghi hình sẽ như cùng một kích thước.Điều này cũng giải thích vì sao những phong cảnh đằng xa được quay bằng ống kính tiêu cự dài,(ống kính tele) lại không tạo được hiệu quả chiều sâu hình ảnh.Nếu tiến máy quay lại gần chủ thể thì sự khác biệt về khoảng cách giữa tiền cảnh và hậu cảnh,ấn tượng về kích thước cũng rõ ràng hơn.Trong trường hợp này sử dụng ống kính tiêu cự ngắn với góc bao quát lớn sẽ còn tạo ra sự khác biệt về tỷ lệ cảnh vật trước sau cũng như khoảng cách trước sau của cảnh vật.Ống kính góc rộng,như đã trình bày ở phần trên là loại ống kính có khả năng phóng đại độ sâu của hình ảnh,làm tăng khoảng cách giữa tiền cảnh và hậu cảnh,tạo ra chiều sâu hun hút của đường nét.

Sẽ là sai lầm nếu một người quay phim cho rằng chỉ ống kính góc rộng mới tạo được chiều sâu không gian cho.Độ mờ-nét trong cảnh do ống kính tiêu cự trung bình (ống kính norman) hoặc ống kính tiêu cự dài(ống kính tele) tạo ra khi quay cũng có thể khiến bố cục hình ảnh có hiệu quả được bề sâu.

Thấu thị không khí:

Vào những ngày sương mù độ đậm nhạt của lớpcảnh vật trước sau phân biệt rõ rệt.Phía trước như sẫm hẳn lại so với hậu cảnh mịt mờ gần như mất hẳn chi tiết nhưng vẫn còn giữ được hình bóng.Những cảnh thấp thoáng cầu Long biên qua màn sương,Tháp Rùa Hà nội buổi sớm tinh mơ luôn là điểm nhìn hấp đẫn đối với các nhiếp ảnh gia cùng những người làm phim.

Ngay cả những ngày trời trong nắng đẹp viễn cảnh hình ảnh cũng thay đổi từ gần đến xa theo xu hướng từ đậm đến nhạt,nói một cách khác phông cảnh càng xa càng sáng hơn.Cũng cùng phông cảnh đó màu sắc cảnh vật cùng độ sắc nét của chúng cũng nhạt dần về chiều sâu.

Hậu cảnh của cảnh quay trong phim Đông Dương của Điện ảnh Pháp đang được minh họa cho thấy mặt biển phía trước nhân vật sáng dần hơn ở đằng xa.Lớp núi sau của cảnh cũng mờ nhạt hơn lớp núi trước.

Khoảng 25% bức xạ của mặt trời khi thắp sáng trái đất khi qua khí quyển bị khuếch tán là một nguyên nhân làm sáng hơn cảnh vật ở viễn cảnh chiều sâu do nhiều yếu tố tự nhiên.Hiện tượng tán xạ,gọi một cách khác là sự khuyếch tán của bước sóng ngắn khoảng từ 390-410 na nô met,bước sóng của màu lam-tím trong khí quyển.Một nửa chiều dài của quang phổ lam và tím nhỏ hơn kích thước của các phân tử không khí.Các bước sóng ngắn ấy va đập với các phân tử trong không khí và khuyếch tán thành các bụi khói màu xanh.Bởi vậy trong khoảng không các bước sóng ánh sáng của quang phổ lục,vàng và đỏ với bước sóng từ 500nm trở lên bị “quấy rối” bởi những sóng ngắn hơn đang va đập với phân tử có trong không khí.Thử nhìn vào những ngọn núi xa ta chỉ thấy các rừng cây phủ trên núi trở thành mội màu lam biếc.

Trường hợp thứ hai do sự phản xạ ánh sáng của hơi nước trong không khí,của các đám mây vốn chiếm một tỷ lệ đáng kể trong không khí.Với khoảng cách gần vài chục mét mắt người không nhận ra nhưng càng nhìn ra xa thì hiệu quả của hiện tượng bốc hơi nước trong thiên nhiên cũng như phản xạ của những chùm tia sáng qua chúng càng rõ rệt hơn.Phản xạ này tạo ra “màu trắng” trong không gian.

Các hiện tượng thiên nhiên như mưa,tuyết,mây giông,khói,bụi cũng tạo điều kiện kỳ thú về thấu thị cũng như vẻ đẹp cho quay phong cảnh.Các nhà làm phim tài liệu tỏ ra có ưu thế hơn khi quay cảnh quay tự nhiên nhờ ê-kip quay gọn nhẹ,các thiết bị ghi hình chuyên biệt,khả năng săn chộp cùng đức tính kiên nhẫn.

Thể loại phim diễn xuất,phim truyện công việc dàn cảnh,tạo cảnh công phu với các lớp nhân vật,lớp cảnh trí và sử dụng khói trong cảnh quay cũng tạo được thấu thị hình ảnh sinh động.Dưới đây là khuôn hình cuối của một đại cảnh được dàn dựng với quy mô rất hoành tráng trọng bộ phim Đàn sếu bay của Điện ảnh Liên xô cũ.Cảnh quay được phối hợp với nhiều lớp nhân vật có diễn xuất nhà quay phim còn sử dụng động tác máy phức hợp đi theo diễn viên dọc phố.Hình ảnh cuối cảnh khi máy quay được đưa lên cao nhờ cần trục,dãy phố trở nên dài hun hút và đoàn xe tăng đi ngược chiều về hướng máy quay với tỷ lệ lớn dần.Màn khói được tạo ra hiệu quả sương buổi sáng kết hợp với những cuộn khói phun ra từ các ống xả của các xe tăng khiến khuôn hình trở nên lớp lang,sinh động.

Nhà quay phim X.Uruxevxki trong các cảnh quay của mình luôn phát huy tối đa hiệu quả chiều thứ ba của không gian trong các cảnh quay của mình.Ở cảnh quay bên dòng sông Moskva ông đã sử dụng hiệu quả của thấu thị đường nét,thấu thị ống kính.Trong đại cảnh với đoàn xe tăng diễu hành kiêu dũng tiến thẳng ra mặt trận,nhà quay phim còn vận dụng hiệu quả của khói để tạo thấu thị không khí.Nhưng còn một hình thái khác để tăng hiệu quả ấn tượng chiều sâu trong cảnh là sự thay đổi tỷ lệ của các chủ thể hình ảnh bằng chính chuyển động của các nhân vật,khi họ hướng đến hoặc rời xa máy quay,là thay đổi vị trí,độ cao máy quay bằng chuyển động máy.Hình thái mà X.Uruxevxki và nhiều thế hệ các nhà sử dụng trong các cảnh quay của mình nhằm tạo hiệu quả chiều sâu không gian hình ảnh gọi là thấu thị động.Những khán giả điện ảnh đầu tiên trên thế giới đã phải né đầu khi tàu hỏa tiến đến với hình khối lớn dần trong cảnh quay của anh em nhà Lumier.Phương tiện ghi hình cũng như các thiết bị phục vụ chuyển động máy quay ngày càng hiện đại hơn khiến các cảnh quay ngày càng phong phú cùng những cảm giác mạnh mẽ về ấn tượng chuyển động trong độ sâu hình ảnh được tạo ra trên màn hình phẳng.

Cũng xin nhắc thêm,từ những năm 60 của thế kỷ trước phim nổi đã ra đời.Hiện nay,nhờ sự phát triển của kỹ thuật số,phim 3D đã phát triển ở nhiều nước.Phim nổi có thể tạo ra hình ảnh nguyên khối,đúng như mắt ta nhìn các hình ảnh trong không gian thực tế.Chỉ cần đeo vào một cặp kính,người xem có thể bị mê hoặc với một con bướm bay ngay sát mắt mình rồi tung tăng len lỏi vào cả một vườn cây tầng lớp rực rỡ như thật.

Những thành công từ phim Avanta của Đạo diễn J. Cameroon đã chứng tỏ tính ưu việt không thể bàn cãi của phim 3D hiện nay.Nhưng điều vui thú từ phim nổi này vẫn chưa vượt ra khỏi những khuôn viên giải trí cùng những cảm giác mạnh.Vì lẽ khán giả vẫn hứng thú hơn khi xem phim trên màn ảnh phẳng của điện ảnh và vô tuyến truyền hình để được tự mình hình dung,tự mình khám phá trong không gian của thế giới điện ảnh.Một thế giới phẳng nhưng chứa đựng không gian ba chiều xuất phát từ suy tư và tâm tưởng.

NQP NSƯT Phạm Thanh Hà (Trích Dich Den Blog)

Posted in: Ánh Sáng, Nhiếp Ảnh, Quay Phim